Rubrika: Uši pišu

Gudački kvartet Panonija: Klezmer muzika

BanatArteMusica production, 2018

Melanholija, suze i svadbeno veselje – taj zavodljivi klezmer!

Autor: Ana Ćirica

Reč klezmer je nastala spajanjem reči hebrejskog porekla kley (jednina kli: brod, lađa, sud) i zemer (pesma). Prvobitno je označavala muzički instrument, potom i jedno od glavnih zanimanja istočnoevropskih Jevreja u prošlosti, a od 15. veka i muzičara sa svojim instrumentom – svirača. Termin klezmer ima, dakle, višestruko značenje, a danas se pod njime podrazumevaju i muzička tradicija, kao i čitav repertoar, stil i žanr.

Godine 2018. na srpskom tržištu se pojavilo prvo zvučno izdanje, u potpunosti posvećeno klezmer muzici – kompakt disk Gudačkog kvarteta Panonija, koji je objavila zrenjaninska kuća. Članovi sastava  su umetnici koji, inače, neguju afinitet prema etno muzici – violinisti Roman i Marin Bugar i violista Aleksandar Stankov, dok je violončelista Roni Beraha, godinama posvećen jevrejskoj muzici i izvođenju obrada sefardskih melodija u sastavu Istanbul night, ovom prilikom priredio i aranžmane kompozicija.

Foto: Promo

Klezmerski ansambli su kroz istoriju bili isključivo muški, a vođa je bio violinista, koji je tu poziciju nasleđivao od oca. Od sredine 17. veka ustalio se sastav sa četiri ili pet instrumenata, i u tom obliku se zadržao do polovine 19. veka. Vodeći instrument, violinu, pratili su cimbalo, kontra violina, kontrabas ili violončelo i to je bio tipičan ansambl, u koji su povremeno bili uključivani i drugi instrumenti, poput flaute. Početkom 19. veka uveden je klarinet, koji je vremenom postao najpre ravnopravan sa violinom, da bi u 20. veku gotovo u potpunosti preuzeo njeno viševekovno prvenstvo.

U tom kontekstu nas kompakt disk sastava Panonija već zvukom samog gudačkog medija vodi u arhaičnu dimenziju ove tradicije, pri čemu brižljivo odabrane kompozicije grade dobar dramaturški luk, kojim je predstavljena simbolična istorija klezmer muzike u malom.

To je, najpre, svojevrsna muzička priča o klezmerima koji su tokom istorije kreirali ogroman repertoar. Oni su svirali  najviše na svadbama, koje su,  s obzirom na to da su trajale i duže od jednog dana, uključivale i meditativnu muziku pre i posle same ceremonije, kao i različite igračke forme.

Iako su na ovom izdanju najzastupljeniji igrački žanrovi pretežno dvodelnog metra, za koje se koristi i uopšteni naziv frejlehs (proslava, radost), celokupna dramaturgija otpočinje neigračkim žanrovima (tzv. muzikom za slušanje), i to jednom od najpopularnijih jevrejskih pesama centralne i istočne Evrope krajem 19. veka i perioda pre holokausta – melanholičnom „Oyfn Pripetshikˮ Marka Markoviča Varšavskog. Put nas vodi dalje preko potresne pesme „Sbrentˮ (koju je, kao odgovor na pogrom 9. 3. 1936. u selu Pšteku, iste godine napisao Mordehai Gebirtig), te ljubavne „Di Saposhkelekhˮ, sve do  tzv. uličnih melodija, među kojima je možda najpoznatija „Gasn Nigunˮ, koja se svira na ulicama dok se ispraćaju gosti sa svadbenog veselja, a čija je najznačajnija odlika trodelni metar (inače, jedno od najintrigantnijih pitanja u klezmer muzici).

Simbolično, od melanholije i suza na kojima počiva istorija Jevreja (tradicionalna jevrejska izreka), disk se završava iskonski optimistično – folklornom melodijom „On Sabbath dayˮ koja se inače izvodi na Šabat. Interesantno je da je to upravo i jedina „fade-out pesmaˮ, ona koja se, zapravo, ne završava.

S obzirom na to da, uopšteno govoreći, klezmer muzika jeste mešavina zapadnih, aškenaskih, bliskoistočnih i balkanskih elemenata, a da je njen ključni melodijski koncept modalnost, razumljivo je i da je jedna od najzastupljenijih lestvica u kompozicijama na disku (ali i u klezmer muzici još od davnih vremena) prirodni mol, eolski modus, mogen-avos ili jištabak-gust. Čuju se još i alterovani frigijski, Ahava Raba ili Velika Ljubav (frigijski modus sa povišenom tercom), kao i alterovani dorski ili Mi Šeberah (dorski modus sa povišenom kvartom).

Foto: Promo

O klezmeru kao interpretativom stilu se ne može govoriti u periodu pre 19. veka, jer ne postoje podaci, ali se kao njegove opšte karakteristike u literaturi ističu duboka emocionalnost, izražajnost i sposobnost da emotivino dodirnu i pokrenu slušaoca. I upravo to može da posluži kao racionalno objašenjenje prave magije, koja vas obuzme prilikom prvog zvučnog susreta sa klezmerom Gudačkog kvarteta Panonija. Premda se, na primer, u jevrejskoj literaturi 19. veka govori  o „violini koja govori rečiˮ, te „violini koja ne svira, nego govori direktno srcu, mameći suze svima koji su je čuli kako sviraˮ, u ovom slučaju se taj efekat na slušaoca reflektuje iz kompaktnog zvuka čitavog sastava. U izvođačkom stilu kvarteta primećujemo laku prenosivost melodije na sve instrumente, kao i individualni svirački nivo, koji se oslikava kroz figure, fraziranja i posebnu boju tona svakog instrumenta.

Suptilna i raznovrsna ornamentacija  je stilski adekvatna, te iako može da deluje dekorativno, ona je suštinski u samoj strukturi kompozicija.

Prisetimo se ovde zapažanja Timotija Rajsa (Timothy Rice), profesora etnomuzikologije na UCLA Herb Alpert School of Music, koji je istakao da je ornamentacija u klezmeru „deo fizičkog kretanja u sviranju melodijeˮ.

Pored umetničke vrednosti samih kompozicija, aranžmana i interpretacije, album ima i edukativni značaj jer će se kroz muziku na kompakt disku i slušaoci na našim prostorima (iznova) upoznati  sa misteriozno privlačnom i zavodljivom klezmer muzikom, odnosno sa jednim delom tradicije o kojoj je do osamdesetih godina 20. veka, i pored sveprisutnosti klezmera u životu Jevreja, bilo napisano svega nekoliko studija. Naime, okolnosti u kojima su ovi putujući  muzičari stalno živeli (između pravila jevrejske zajednice i zakona koji su vladali  izvan nje), dovele su do toga da se njihov značaj na neki način prenebregne prilikom izučavanja muzičke tradicije, posebno istočne Evrope, te je dobro što je makar i od te 1980. godine pažnja jevrejskih kulturnih, naučnih i umetničkih institucija usmerena i na ovo muzičko nasleđe, objedinjeno u imenu klezmer. U tom smislu, album Klezmer muzika Gudačkog kvarteta Panonija predstavlja veoma dragoceno izdanje, ne samo kod nas. Fade out…