Magazin Etnoumlje / Rubrika: Knjigu pod mišku

Vranjska pesma

Plutos, 2022

Note sevdaha i derta

Autor: Anastasija Živković

Svojom osobenom muzičkom tradicijom, Grad Vranje zauzima posebno mesto na mapi kako srpskih, tako i regionalnih muzičkih dijalekata. Kao značajni trgovački centar, ovaj grad je bio dom različitim etničkim grupama, koje su dale doprinos njegovoj kulturi. Tako se u muzičkoj tradiciji izdvojila vranjska gradska pesma koja je 2012. godine upisana u Nacionalni registar nematerijalnog kulturnog nasleđa.

U izdanju Plutosa je 2022. godine objavljena knjiga Vranjska pesma sa notnim zapisima jednog dela bogate vokalne tradicije koja nije obeležje samo ovog grada, već i znatno šireg prostora.

Knjigu su zajednički priredili istaknuti vokalni solisti i interpretatori vranjske pesme – Ivana Tasić Mitić, Branimir Stošić i Slobodan Jovanović, dok su komentare dali etnomuzikolog Mirjana Drobac, koja je ujedno i urednik, kompozitor Rade Radivojević, kao i pevač Haris Džinović.

Intervju: Slobodan Jovanović – Cobi

Izdanje sadrži ukupno 72 notna primera, poređanа po azbučnom redosledu. Primeri su transkribovani na različite tonske visine, a mnogi od njih karakteristični su po intervalu prekomerne sekunde, koji pokazuje uticaje istočnjačkih muzičkih tradicija i arpaskih makama. Makami, vrste arapskih lestvica, prožimali su muziku Turaka koji su u jednom istorijskom periodu nastanjivali gradove na području Balkana, te tako i Vranje. U vranjskom melosu se može identifikovati makam hidžaz kojeg karakteriše upravo interval prekomerne sekunde.

Ove pesme su najčešće ispevane u metroritmu 7/8 i 4/4, mada ima i onih u kojima se različite metroritmičke vrednosti konstantno smenjuju. U svakom notnom primeru je iznad linijskog sistema na određenim mestima slovnom oznakom dat akord. Na taj način se čitalac upućuje na adekvatnu harmonizaciju ovih pesama, što može biti od velike pomoći sviračima i pevačima.

Pesme iz Vranja uglavnom govore o ljubavnom zanosu i uživanju u mnogim zadovoljstvima, ali i o tugovanju, nostalgiji za nekim prošlim vremenima i mladosti, sevdahu i dertu.

Neki od odabranih primera pokazuju povezanost sa muzičkom tradicijom određenih delova Kosova i Metohije. Tako je npr. pesma „Što gu nema Cveta” u nekoliko varijanata zabeležena u Kosovskom Pomoravlju i centralnom Kosovu, gde se peva i danas. Pored toga, pesmu „Zar ja nemam ruse kose”, koja je deo ove knjige, u sličnoj varijanti je zabeležio etnomuzikolog Miodrag Vasiljević u Janjevu (nedaleko od Gračanice) četrdesetih godina prošlog veka. Ovo ukazuje na jaku kulturnu vezu koja postoji između Vranja i pojedinih delova Kosova i Metohije.

Priređivači su u zbirku uvrstili i vranjske gradske pesme koje su bile inspiracija poznatim srpskim kompozitorima klasične muzike. Pesme „Fatiše kolo vranjske devojke” i „Džanum, na sred selo” inspirisale su Petra Konjovića tokom rada na operi Koštana tridesetih godina 20. veka. One se pojavjuju u završnoj sceni prvog čina, „Velikoj čočečkoj igri”, koja kasnije postaje inspiracija baletanu i koreografu tradicionalnih plesova, Branku Markoviću, za nastanak jednog od prvih dela koreografisang folklora na temu Vranja.

Mnoge vranjske pesme uvrštene u zbirku su postale naširoko prihvaćene zahvaljujući domaćoj kinematografiji. Iako se radnja u filmovima Zona Zamfirova i Ivkova slava dešava u Nišu, numere „Zašto, Sike, zašto”, „Puče puška”, „Stanika mi bolna legnala”, „Petlovi pojev”, i „Ne goni konja, mori, momiče” postale su deo nacionalne kulture upravo zahvaljujući ovim ostvarenjima.

Prikaz monografije „Vranjsko muzičko nasleđe”

U zbirku su uključene i pesme koje su nekoliko decenija deo scenskog prikazivanja tradicionalnog plesa i muzike od strane kako amaterskih, tako i profesionalnih ansambala. Među njima su „Otvori mi, belo Lenče”, „Šano, dušo”, „Po kraj, po kraj”, „Ruške” i druge.

Mnoge tradicionalne vranjske pesme su prepoznatljive zahvaljujući delatnosti Radio-televizije Srbije. Značajni vokalni solisti prenosili su duh Vranja počev od Mijata Mijatovića, Staniše Stošića, Čede Markovića, pa do  Branimira Stošića, Ivane Tasić Mitić, i drugih. Tako su trajno zabeleženi snimci različitih izvođenja pesama čije će zapise čitaoci pronaći u ovoj knjizi. Među njima su „Magla padnala u dolinu”, „Stojanke, bela Vranjanke”, „Šetnala se, džanum, kuzum Stana”, „Što mi je merak poljak da bidnem”, „Zemi me, zemi”, Iz banju ide”, „Kaži, Suto, kaži, dušo”, „Dimitrijo, sine Mitre”, „Gajtano, mome, mori”, i mnoge druge.

Interesantno je da su deo ove zbirke i numere komponovane po uzoru na vranjske gradske pesme, od kojih su pojedine decenijama unazad prihvaćene kao narodne. Tako su svoje mesto u ovoj knjizi našle „Mito, bekrijo” (tekst i komp. Radoslav Graić), „Zbog tebe, mome, ubava” (tekst i komp. Milutin Popović Zahar), „Vranjska noć” (tekst Staniša Tošić, komp. Branimir Stošić i Saša Ivković), „Lela Vranjanka” (tekst i komp. Dragan Toković), i „Koštana” (tekst Atanasije Panić, komp. Dragan Knežević).

Digitalna izdanja Magazina „Etnoumlje” mogu se kupiti na sajtu „Novinarnica”

S obzirom na raznolikost primera, možemo reći da je knjiga namenjena kako stručnoj, tako i široj javnosti. Priređivači su odabrali primere vranjskih pesama koji su na različite načine prožimali kulturu čitavog naroda tokom prethodnih decenija. Počev od tradicionalnih pesama, koje su naširoko poznate zahvajujući RTS-u, filmskoj i pozorišnoj umetnosti, pa do onih koje su komponovane u duhu vranjske pesme.

Vranjska pesma, kao i posebna „filozofija života” o kojoj ona peva, umetnicima iz različitih sfera bila je neiscrpan izvor inspiracije. U prilog tome ide i ova knjiga koja objedinjuje različita „putovanja” ove specifične vokalne forme.

. . .