Magazin Etnoumlje / Rubrika: Bez paradajza, molim!

Zajedno u minijaturi

Savez kulturno-umetničkih društava Srbije, u saradnji sa FA „Vilaˮ iz Novog Sada, 13. novembra 2021. godine je peti put organizovao Svetski dan srpskog kola. U okviru ove manifestacije je drugi put rganizovano takmičenje u čijem je fokusu koreografska minijatura

Autor: Anastasija Živković

Koreografska minijatura „Pijačni dan” Emilije Diković, Novi Sad, 2022 (foto: Zoran Mučalov)

Manifestacija Svetski dan srpskog kola ima za cilj „sabornost svih građana Srbije kroz očuvanje tradicionalnog plesa i muzike kao nematerijalnog kulturnog nasleđa, jačanje zajedništva i vere u zajedničku budućnostˮ. U cilju stimulisanja stvaralaštva iz oblasti scenskog prikazivanja tradicionalnog plesa, drugi put je organizovano takmičenje u izvođenju koreografskih minijatura.

Uporedo sa njim odvijao se i 13. Festival zlatnih ansambala Srbije, pa su se minijature smenjivale sa nastupima nekoliko njih, među kojima su AKUD „Ivo Lola Ribarˮ iz Beograda, AFA „Oroˮ iz Niša, FA „Vilaˮ iz Novog Sada i KUD „Stefan Nemanjaˮ iz Kraljeva.

Kriterijumi prema kojima su minijature ocenjivane zasnovane su na različitim parametrima, među kojima su broj izvođača (maksimalno 3), trajanje (ne duže od 3.30 minuta), kao i muzička podloga, koja je trebalo da bude zasnovana na nekom od reprezenata muzičkog žanra kola u tri.

Koreografska minijatura „Srce u junaka” Vladimira Boškovića, Novi Sad, 2022 (foto: Zoran Mučalov)

Pored ovih, autorima su predočeni i sledeći: kreativnost, dramaturški zaokruženo korišćenje kinetičko-plesnih obrazaca, koji su zasnovani na tradicionalnom plesnom nasleđu i/ili su njima inspirisani, adekvatna izvođačka interpretacija, zasnovana na poštovanju srpskog plesnog stila, usaglašenost i stilski ujednačena korespondencija između kinetičke, prostorne i muzičke komponente koreografskog toka, inovativno korišćenje scenskog prostora, visoki kvalitet interpretacije izvođenja, plesni kostim, koji je u funkciji osnovne koreografske ideje i u skladu sa odlikama odevnog nasleđa iz oblasti iz koje potiče odabrana muzička podloga kola u tri i moguća upotreba rekvizita po slobodnom izboru.

Na takmičenju je prikazano petnaest koreografskih minijatura, a svoj stručni sud o njima davala je Vera Obradović, koreograf i redovna profesorka Fakulteta umetnosti Univerziteta u Prištini (sa sedištem u Kosovskoj Mitrovici).

Koreografska minijatura Slavka Berberskog, umetničkog rukovodioca KUD-a „Pionirˮ iz Zrenjanina pod nazivom Baba Duca zavarala momka dva pokazala je interesantnu primenu scenskog kostima u svrhe ostvarivanja dramskog toka radnje. Plesačica je na sceni odevena kao devojka, s tim što na poleđini ima kostim stare žene, što je glavni razlog sukoba među protagonistima.

Neobična i nesvakidašnja priča koja dočarava svakodnevni seoski život, predstavljena je u samo nekoliko osnovnih kinetičkih i muzičkih varijanti Žikinog kola iz Budžaka. S obzirom na inventivnost i kreativnost u osmišljavanju priče, ispoštovanih kriterijuma koji se odnose na plesni kostim, rekvizite, muzičku podlogu i trajanje dela, koreografija je izuzetno uspela. Kinetički potencijal variranja osnovnog obrasca je nešto o čemu bi autor mogao temeljnije da promišlja u svojim budućim ostvarenjima.

U koreografskoj minijaturi San jednog vojnika Milorada Lonića, plesačica Teodora Janković pokazala je izvanrednu tehničku preciznost u izvođenju ne samo obrasca kola u tri, već i raznih drugih akrobacija. Uspešno je vodila kompletnu dramsku radnju, čija je okosnica dočaravanje momačkog sna.

Na samom početku dela pojavljuje se mladi vojnik, koji čita pismo dobijeno iz njegovog rodnog kraja, a čiji sadržaj nam dočarava svojim plesom, u potpunosti baziranom na obrascu kola u tri. Ali, intenzitet plesa, kao i varijante koje donosi, podložni su promeni, shodno sadržaju pisma. Vojnik umoran tone u san, u koji mu dolazi draga, te je ostatak dramaturgije baziran na ljubavnom kontrastu poverenja i sumnje. Kontrast je postignut simetričnim i nesimetričnim stilizovanim izvođenjem kola u tri na melodiju Todinog kola.

Specifičnost ove minijature ogleda se u načinu na koji je stilizovan tradicionalni ples, kao i u velikom broju varijanti koje su iz tog procesa proistekle.

Uoči Vaskrsa

Uoči Vaskrsa, koreografska minijatura nastala saradnjom Koste Jocića i Jovane Vasin, jedina je koja je svoj libreto zasnovala na starom predanju vezanom za neki hrišćanski praznik. Ono govori o knezu koji je rešio da sina oženi devojkom koja za Vaskrs donese najlepše vaskršnje jaje. Tako počinje i borba između glavnih protagonista – momka i devojke Milice.

Dramaturški tok je podeljen na četiri celine, a posebno je upečatljiv i uspešan način na koji su vrlo kompleksan odnos protagonista autori pretočili u ples. Oni pokazuju različita emocionalna stanja – devojka je često nesigurna, uplašena, ali i besna onda kada ne uspeva da se izbori sa sopstvenim strahovima, dok momak pokazuje samouverenost, staloženost, pa i gordost kada ga Milica odbija. Na kraju, oni oboje pobeđuju sebe i slobodno iskazuju obostrane simpatije. Sva emocionalna stanja su uspešno dočarana scenskim pokretima, a njihova različitost je doprinela dinamičnosti dramskog toka, dok je složen odnos među protagonistima omogućio i inovativno korišćenje scenskog prostora.

U pogledu kinetike, zapažene su piruete koje je Jovana Vasin interpretirala sa lakoćom, kao i tehnički i stilski usavršeni pokreti u duhu plesnog stila centralne Srbije, iz koje potiče melodija brzak kola. Imajući uvid u libreto i scenski prikaz, evidentno je da su autori težili usklađivanju priče sa muzikom i svim scenskim pokretima do detalja.

Minijatura je nagrađena Laureatom III stepena.

Pijačni dan

Emilija Diković autorka je koreografske minijature Pijačni dan, čija priča prati dvoje mladih koji se sukobljavaju oko korpe sa jabukama. Iako bi se očekivalo da ovde preovlađuje motiv ljubavi, autorka je tendenciozno izbegla stereotipne situacije, te je glavni akcenat stavila na sukob momka i devojke u čijem raspletu, ipak, ne dolazi do njihovog pomirenja.

U pogledu stilsko-tehničke spretnosti izvođači su uspeli da interpretiraju brojne zahtevne varijante srpskog kola, u skladu sa generalnim karakteristikama područja iz kojeg potiče rabadžijsko kolo, vodeći računa o međusobnoj usaglašenosti. Pored toga, korpa sa jabukama kao scenski rekvizit upotrebljena je na više različitih načina – kao nešto oko čega se protagonisti otimaju, ali i kao predmet kojim dopunjuju svoj solo i zajednički ples.

Koreografija je nagrađena Laureatom III stepena.

Koreografska minijatura pod nazivom Po igri se prepoznajemo, čiji je autor Marko Živić, tematski se oslanja na dešavanja iz seoske svakodnevice. Na melodiju arapskog kokonješta izvođači su pokazali različite situacije – dolazak gradskog momka u seosku sredinu, zaljubljivanje, odnos starije i mlađe sestre, gradsko i seosko plesanje.

Ono što koreografiji nedostaje su scenski rekviziti i kompletna scenografija. Za radnju ove minijature jako je bitan kontrast koji se uspostavlja na relaciji selo – grad, što je autor jasno naglasio u libretu, i delimično uspeo da ostvari na nivou plesnog stila. Ipak, neophodno je osmisliti adekvatnu scenografiju koja će upotpuniti priču i jasno ukazati o kakvom ambijentu je reč.

Minijatura ne donosi inovativnu priču, a libreto obiluje detaljima koji skreću pažnju sa glavnih punktova u dramskoj radnji. Bez obzira na to, autor je uspeo pametno da iskoristi scenski prostor, na kojem su istovremeno svi likovi imali zadatak, iako nisu svi bili u prvom planu. Time su izbegli statičnost, što, inače, može da predstavlja problem autorima u izgradnji prostorne kompozicije.

Čas mačevanja

Minijatura Čas mačevanja Janka Dimitrijevića, koju su izveli članovi KUD-a „Abraševićˮ iz Kragujevca, osvojila je Laureat III stepena. Inspiracija za libreto potiče iz odlomka knjige Istina o mom životu Đorđa Karađorđevića, gde princ opisuje časove mačevanja koje je imao sa svojim bratom Aleksandrom i učiteljem Šarlom Duseom. Izvedena je na melodiju numere kolo Šungino i kombinuje momente kada se braća samostalno mačuju i kada oponašaju svog učitelja, čime je istaknuta upotreba scenskih rekvizita i kostima u svrhu dočaravanja uloge protagonista i ostvarivanja dramaturškog toka radnje.

Posebno je upečatljiva korespondencija između kinetike i muzike koja dominira tokom cele minijature, kao i načini na koje je iskorišćen scenski prostor. Izvođači su u solo formacijama raspoređeni tako da često formiraju trougao. Jedan od razloga koji je omogućio ovakav način korišćenja prostora je upravo dominacija solo formacija koje su omogućile njihovo slobodno kretanje, ali i naglasile individualnost, rivalitet i takmičarski duh.

Minijatura se izdvaja u pogledu tematike, dok u pogledu kinetike, muzike, scenskih rekvizita i prostora obiluje kreativnim rešenjima.

Igor Popov, koreograf i umetnički direktor ADZNM „Gusleˮ iz Kikinde, predstavio se minijaturom pod nazivom Lutka. Potpuno neočekivan libreto opisuje dve devojčice koje otkrivaju plastičnu lutku, oživljavaju je, a onda plešu sa njom. Autor je iskoristio melodiju Serbreaza Bogdana Rankovića. Iako komponovana, ona svojim karakteristikama upućuje na tradicionalnu muziku seoske provenijencije i u okviru nje na žanr kola u tri.

Plesačice su pokazale stilsku i tehničku spretnost u izvođenju nekoliko varijanti srpskog kola, međusobnu usaglašenost, kao i emotivna stanja: iznenađenje i strah zbog susreta sa nepoznatim, kao i sreću kada plešu sa lutkom.

I ova minijatura prikazuje scenski kostim u funkciji dočaravanja uloge lika. Gradacija je postignuta uzajamnim delovanjem kinetičke i muzičke komponente plesa i smelim korišćenjem scenskog prostora. Takođe, pri svakom novom segmentu u muzičkoj pratnji plesačice kombinuju različite varijante osnovnog obrasca, koristeći prostor svaki put na drugačiji način.

Verom ka putu istine

Verom ka putu istine je koreografska minijatura Aleksandra Panića iz Valjeva, koja je izvedena na čuvenu melodiju Žikinog kola. Glavno uporište koreografije čini temeljno elaboriran libreto, koji je zasnovan na Hristovom učenju i na važnim životnim vrednostima, zbog čega obiluje simbolima. Jedan od njih je kamen, koji predstavlja bilo koju čovekovu prepreku, a ključ uspeha u njenom prevazilaženju je zajedništvo.

Uzimajući u obzir inovativnost i kreativnost u osmišljavanju priče, njene simbolike, kao i stilski i tehnički vešto interpretiranih različitih varijanti Žikinog kola uz međusobnu usaglašenost, koreografska minijatura je ponudila nekoliko noviteta, te je zasluženo nagrađena Laureatom I stepena.

Koreografska minijatura Virdžina Marijane Kaloper i Jovana Stevanovića iz Kikinde nosila je velika očekivanja, s obzirom na to da je u pitanju gotovo iskorenjeni običaj. Prvi deo minijature prati kolo kolubarac na duduku, u izvođenju Dobrivoja Todorovića, i zaista uspeva da dočara atmosferu dinarskih krajeva i zatvorenog patrijarhalnog društva. Takođe, plesni pokreti i facijalne ekspresije izvođača odišu čvrstinom i ozbiljnošću, te su stilsko-tehničke osobenosti uspešno dočarane.

U drugom delu koreografije, kada virdžina pokazuje svoje pravo lice, muzička komponenta se značajno menja. Sada je to kolo jelički vez, melodija koja, s obzirom na melodijsko-ritmičke karakteristike, upućuje na prostor drugačijeg senzibiliteta – centralnu Srbiju. Jasno je da je namera autora bila ostvarivanje značajnog kontrasta u pogledu tempa, karaktera, atmosfere i plesnog stila. Njihov ples je zbog toga opušteniji i vedriji, ali odabrana melodija, koja svojim karakteristikama upućuje na šumadijski melos, je time urušila početnu koncepciju. Ostavlja se utisak kao da je virdžina odjednom izmeštena na prostor centralne Srbije, što, svakako, nije tipično.

Interesantna je upotreba scenskih rekvizita. Momkov štap nije samo predmet koji nam pokazuje da je on pastir, već je on i sredstvo međusobnog zadirkivanja protagonista.

Autori su se dobro snašli sa odabranom rodno osetljivom temom. Uspeli su da je predstave u formi koreografske minijature i izdvoje se u moru mnogih koje su bile slične po tematici.

Drugarsko nadigravanje je koreografska minijatura Antuša i Zagorke Romić. Izvedena je na melodiju Gocinog kola, stare Šapčanke i kolubarskog veza. Prikazuje nadigravanje dve devojke i jednog mladića, pri čemu je svako od njih odabrao jednu melodiju srpskog kola.

S obzirom na to da su uvodni segmenti svakog scenskog dela namenjeni upoznavanju sa likovima, ambijentom i atmosferom, očekuje se statičnija radnja u pogledu kinetike i komunikacije protagonista na sceni. Ipak, izvođači su od samog starta „uroniliˮ u raznolike varijante srpskog kola, pa se stiče utisak kao da je odmah počeo zaplet. Čak i kasnije, kompletno delo se svodi na smenu plesanja u formaciji trojke i dvojke jednakim intenzitetom od početka do kraja. S obzirom na ovakvu koncepciju, nije sasvim jasno šta je u minijaturi uvod, a šta zaplet, odnosno, da li oni uopšte postoje.

Broj plesnih numera u formi koja ne traje duže od 3.30 minuta je prevelik. Pored tri pomenute melodije, na samom kraju javlja se i melodija rumenke, u funkciji pomirenja protagonista. Iako je ovakvo uzastopno ređanje melodija karakteristično za žanr spleta, autori su uspeli da ovu ideju inkorporiraju u formu kratkog trajanja i opravdaju je libretom.

Pored elaborirane priče, minijaturi nedostaju socijalni, izrazni i drugi gestovi. Radom na ovom aspektu bi priroda odnosa među protagonistima postala razumljivija, a dramaturški tok dinamičan.

Koreografska minijatura Srce u junaka Vladimira Boškovića jedna je od retkih koja nije izvedena na melodiju srpskog kola. Umesto toga, autor se odlučio za muziku poznate pesme „Veseli se, srpski rodeˮ, koju izvodi Danica Crnogorčević. Ako izostavimo činjenicu da autor nije ispoštovao zadati kriterijum u vezi sa muzičkom podlogom, odabir numere se, ipak, dobro uklopio sa tematikom za koju se on odlučio – Kosovski boj.

Najupečatljiviji momenat je trenutak borbe dva mladića koji simbolično predstavljaju srpsku i tursku stranu. Muzika, kostimi i stil izvođenja uspešno su ilustrovali napetost i neizvesnost koja se vezuje za ovakav događaj, a pokreti rukama su doprineli tome da ceo segment bude uobličen na umetnički način.

Koreografija ima potencijala za doradu u smislu razrađivanja priče, kinetike, kao i korišćenja scenskog prostora.

Otac

Na muzičku podlogu arapskog kokonješta Natalija Stojković je predstavila svoju minijaturu Otac. Kao izvođač se pored autorke, koja tumači ulogu ćerke, pojavljuje i muški izvođač koji predstavlja njenog oca, a posebno je interesantan način na koji se ostvaruje gradacija u pogledu dramaturgije. Na početku devojka pokazuje ljutnju na oca, nezadovoljna njihovim materijalnim stanjem i nemogućnošću da joj on priušti lepše odevanje, pa je tada muzička pratnja dinamički i melodijski manje razvijena. Koraci su jednostavniji, a melodija u kombinaciji sa svetlosnim efektima u crvenoj boji doprinosi mračnoj i napetoj atmosferi koja se stvara u odnosu roditelja i deteta. Na ovom primeru se potvrđuje značaj scenskih efekata u dramaturgiji i postizanju adekvatnog doživljaja kod publike.

Bitan momenat je i njihov istovremeni, ali ne i zajednički ples. Oni plešu u dve solo formacije, pokazujući time i dalje neslaganje.

U dramaturškom smislu koreografija ostvaruje gradaciju koja je prikazana kroz nekoliko celina – rasprava oca i ćerke u uvodu, njihov ples u solo formacijama kao zaplet; očev ples kojim zarađuje za kupovinu novog jeleka kao vrhunac, konačno pomirenje oca i ćerke putem plesa u formaciji dvojke kao rasplet i razrešenje u kojem otac umire, što je i najemotivniji momenat koreografije. Koreografija je ispoštovala sve propozicije i donela nešto inovativno, te je zasluženo nagrađena Laureatom II stepena.

Pod svodom nebeskim

Koreografska minijatura koja je privukla najviše pažnje je Pod svodom nebeskim Milorada Lonića, koreografa i umetničkog rukovodioca FA „Vilaˮ iz Novog Sada. Jedna je od retkih koja sadrži imitaciju zida tj. tvrđave koja je deo scenografije, kao i svetlosne efekte, koji su doprineli atmosferi i podstakli asocijaciju na narodnu pesmu „Zidanje Skadraˮ.

Autor se u izboru muzičke podloge nije opredelio za melodiju srpskog kola, već je odabrao pesmu „Jesam li ti, jelaneˮ iz Mokranjčeve Druge rukoveti. Ne samo što melodija ne pripada žanru kola u tri, već se i po svojim melodijsko-ritmičkim karakteristikama i po postojanju vokalne deonice ženskog hora razlikuje od svih ostalih prezentovanih na takmičenju.

U pogledu kinetike autor je kombinovao stilizovane obrasce kola u tri sa piruetama i drugim pokretima iz baleta, sa naglašenom upotrebom ruku, dok je tematika povezana sa idejom da se „iskaže žrtva u širokom opsegu značenja, a koja i danas prožima sve segmente naših životaˮ.

Ova koreografija je napravila iskorak u dosadašnjem shvatanju obrade kinetičke i muzičke komponente plesa, zbog čega je i nagrađena Laureatom II stepena. Na ovaj način je dala podsticaj drugim autorima da u svojim ostvarenjima slobodnije tretiraju tradicionalni materijal, ali i da promišljaju o širem opsegu tema. Vid stilizacije kola u tri koju je ovaj autor primenio privukao je pažnju mnogih i time ponovo postavio uvek aktuelno pitanje o adekvatnoj meri promene tradicionalnog (fiksiranog) materijala. Zbog toga bi upravo ovo ostvarenje moglo da bude zasebna tema promišljanja naučnika, izvođača i koreografa.

Slavoljub Uzunović, umetnički rukovodilac AFA „Oroˮ iz Niša, je predstavio koreografsku minijaturu pod naslovom Sve, to je ples!. Naslov i sadržaj dela nastupaju hrabro u trenutku velikih terminoloških polemika u srpskoj etnokoreološkoj javnosti. Iako plesači nisu bili besprekorni u pogledu stilskog i tehničkog izvođenja tradicionalnog plesa, a muzička podloga se, pored melodije moravca i arapskog kokonješta, sastojala iz poznate hip-hop numere, što nije bilo u skladu sa propozicijama, autorova namera da predstavi različite plesne tehnike u okviru plesnog obrasca kolo u tri, uspešno je ostvarena.

Ideja koreografije bila je pokazati univerzalnu primenu obrasca srpskog kola na različite muzičke žanrove, a protagonisti su jedan mladić i balerina. Oni su na početku postavljeni kao suparnici, s obzirom na to da je momak oličenje tradicionalnog plesnog nasleđa, a balerina klasičnog. Kasnije se, ipak, prepoznaju po svom zajedničkom talentu i ples nastavljaju uz obrazac srpskog kola, čak i na hip-hop muzičku podlogu, pa je autorova ideja upravo u tom momentu doživela vrhunac.

Delo je pobrojalo i pozitivne, ali više negativnih kritika, koje sam imala prilike da čujem u mnogim neformalnim razgovorima sa izvođačima i koreografima. Upravo je inovativnost izazvala toliko ostrašćene komentare, a da bi naučna misao, kao i kvalitet izvođenja i stvaralaštva napredovali, neophodno je objektivno sagledati i oceniti različite aspekte jednog umetničkog dela.

Scenski kostimi su adekvatno upotrebljeni u funkciji likova, a neadekvatnost muzičke podloge u pojedinim segmentima se ne može zameriti, s obzirom na sličnu situaciju kod drugih autora na takmičenju. Emocionalni, mimički i drugi gestovi su bili  posebno upečatljivi kod devojke, dok su oni kod momka izostali.

Svakako, izvođači su uspeli da prenesu suštinu i da dramsku radnju učine razumljivom.

Koreografija koja je izvedena u revijalnom delu – Čupunja slovačkog autora Jaroslava Kriške, takođe je upotpunila ovogodišnji program. Ona nije bazirana na obrascu kola u tri, ali je doprinela raznolikosti programa i promovisanju tradicionalnog plesnog nasleđa Slovaka.

Iako tehnički neprecizni u pojedinim momentima, izvođači su oduševili veštinom u izvođenju pirueta, koje u tradicionalnim slovačkim kostimima ostavljaju još jači utisak.

U pogledu tematike, za razliku od prethodne godine kada su preovladavali ljubav, prijateljstvo i segmenti rituala iz godišnjeg i životnog ciklusa, ove godine je moguće uočiti širi spektar motiva.

Među njima su događaji iz slavne srpske istorije, narodnih pesama, zatim šaljive situacije iz svakodnevnog seoskog života i narodno predanje vezano za Vaskrs. Način na koji su se autori poigrali sa kinetičkom i muzičkom komponentom plesa, kombinujući savremene muzičke žanrove sa kolom u tri, jedna je od novina koja je upotpunila takmičenje.

S obzirom na to da sam konsultovala libreta koja su autori poslali, privukao mi je pažnju način na koji su napisana, a koji je veoma raznolik. Pojedini autori su opisivali svoju zamisao delivši koreografiju na segmente koje su, čini se, uspostavili prema sopstvenom nahođenju, a ne u skladu sa osnovnim načelima dramskog dela.

Neki autori su svoja ostvarenja opisivali ukratko, u nekoliko rečenica, te je gledaocu ostavljeno da sam donosi zaključke, dok su pojedini preterivali u detaljima i time skretali pažnju sa suštine.

Koreografska minijatura „Otac” Natalije Stojković, Novi Sad, 2022 (foto: Zoran Mučalov)

Upoređujući libreta sa nagrađenim minijaturama, činjenica je da su one sa adekvatno napisanim libretom prošle uspešnije. Očigledno je neophodno da se i u njihovom pisanju napravi konsenzus u zajednici, kao i da se stvaraoci koreografija o tome edukuju na adekvatan način.

Digitalna izdanja magazina „Etnoumlje” mogu se kupiti na sajtu „Novinarnica”

Sve izvedene koreografske minijature bi, prema terminologiji Vesne Bajić Stojiljković, pripadale žanru varijacije koji je bio zastupljen u stvaralaštvu starijih autora u periodu od 50-ih do 70-ih godina 20. veka. Nakon toga nije bilo puno značajnih dela u ovom žanru, sve do iniciranja takmičenja u izvođenju koreografskih minijatura. Prema tome, ovo takmičenje je ne samo podstaklo sabornost građana Srbije u očuvanju tradicionalnog plesa i podsećanju na njegov značaj kao elementa nematerijalnog kulturnog nasleđa, već je doprinelo oživljavanju jednog plesnog žanra i podstaklo razmenu ideja, znanja i kritika, a time i zajedništvo kako u naučnim, tako i u krugovima stvaralaca na polju scenskog prikazivanja tradicionalnog plesa.

. . .